Zertan datza kognizio soziala?

Egilea:

– Zohartze Zalduegui De la Maza, psikologoa, Neuropsikologia Masterreko ikaslea. Kalte Zerebraleko Zerbitzua, Aita Menni Ospitalea, Bilbo

– Jose Ignacio Quemada, psikiatra eta Kalte Zerebraleko Menni Sareko zuzendaria

Kognizio sozialak interakzio sozialerako gaitzen gaituzten prozesu psikikoen multzoari egiten dio erreferentzia. Enpatia eta gogamenaren teoria arlo horretan posizio zentrala izan duten bi kontzeptu dira, nahiz eta azken urteetan aitortu den pertsonen arteko harremanak azaltzeko garaian hainbat prozesuk duten garrantzia, hala nola atribuzio estiloak, ezagutza emozionalak eta pertzepzio sozialak.

Giza garunaren eta jokabidearen arteko harremana da neuropsikologia klinikoaren azterketa eremua. Diziplina horrek gero eta prozesu kognitibo gehiago ebaluatzeko ereduak eta estrategiak garatu ditu, eta arreta, memoria eta hizkuntza dira ondoen aztertutakoetako batzuk. Plangintza, helburuak eta monitorizazioa eskatzen duten jokabide konplexuagoak azaltzeko, hainbat kontzeptu sortu dira, hala nola funtzio exekutiboak. Konplexutasun psikikoa duen beste esparru bat jokabide sozialarena da. Eremu kliniko horretan, badirudi berez prozesu kognitiboak bakarrik ez direla nahikoa, eta emozioak txertatu behar direla azalpenaren ekuazioan. Gizabanakoen jarduera soziala sostengatzen duten prozesu psikikoen unibertso horri guztiari “kognizio soziala” esaten zaio. Artikulu honen helburua kontzeptua aurkeztea eta bere osagaiei buruzko proposamen batzuk aztertzea da.

Kognizio soziala mundu sozialean, pertsonen eta taldeen arteko harremanen eremuan, moldatzeko erabiltzen ditugun prozesu kognitibo eta emozionalen multzoari dagokio. Geure buruaren eta besteen irudi bat sortzea ahalbidetzen digu, eta gure portaerak egoera eta testuingurura egokitzeko aukera ematen digu.

Bi kontzeptuk izan dute posizio zentrala pertsonen arteko harremanak azaltzeko orduan, enpatiak eta gogamenaren teoriak (ToM), baina bien mugak ez dira beti argiak izan. Hau da, termino horiek modu zabalean edo estuagoan definitu dira. Definizio sakonagoetan, enpatia kontzeptu emozional gisa aurkezten da, beste pertsonak sentitzen duena sentitzeko gai izatea, eta gogamenaren teoria edo mentalizazioa, kontzeptu kognitiboago gisa, beste pertsonak ezagutzen duena jakitea. Bi kasuetan, egileek definizio horiek luzatu dituzte, eta enpatia kognitiboaz nahiz ToM afektibo edo beroaz hitz egin dute. Tenperaturaren metafora erabili izan da, beroa afektuei eta hotza pentsamenduei edo kognizioei lotuta. Enpatia edo ToM kontzeptu zabalak erabiltzen direnean, eremu semantikoak gainjartzea saihestezina da.

Hiru kontzeptu gehiago

Kognizio sozialaren kontzeptuaren formulazio berrienek beste hiru kontzeptu erabiltzen dituzte domeinu hori deskribatzeko.

Lehenik eta behin, estiloa edo atribuzio alborapena dago, pertsona bakoitzak besteen portaeraren kausak edo intentzionalitatea interpretatzeko eta azaltzeko duen modua. Barneko atribuzio estiloa esaten da ekitaldi baten arrazoia pertsonaren alderdi intrintsekoen bidez azaltzen denean, esaterako, nortasunaren, adimenaren eta abarren bidez. Horren adibide litzateke haur batek pentsatzea gurasoak bera haur gaiztoa delako dibortziatu direla. Kanpoko atribuzio estiloak, ordea, gertaera baten azalpenari egiten dio erreferentzia, gizabanakoarekin zerikusirik ez duten alderdietan oinarrituta, esaterako, zortean, beste pertsona batzuen inplikazioan eta abarretan. Horren adibide litzateke pentsatzea kuadrillak joan den larunbatean egin zuen afariaren berri ez emateko arrazoia zuri deitzea ahaztea izan zela. Prozesu horren eta ToMaren arteko desberdintasun nagusia honetan datza: ToMak asmoak eta sinesmenak interpretatzeko aukera ematen du, baita besteen portaera iragartzeko ere, atribuzio estiloak, berriz, jokabide horren zergatiaren hausnarketa orientatzen edo alboratzen du.

Kognizio sozialaren parte den bigarren kontzeptu bat ezagutza emozionala da, hau da, estimulu emozionalak antzeman eta ezagutzeko gaitasuna, aurpegiko adierazpenak, prosodia edo gorputz hizkuntza errekonozituz. Horren adibide litzateke pertsona bat triste dagoela interpretatzea begietatik malkoak sortzen zaizkionean, haserre dagoela tonu zakarrean hitz egiten duenean eta kopeta zimurtzen duenean, edo urduri dagoela azkazalei kosk egiten dienean.

Azkenik, pertzepzio sozialak solaskideen rol sozialak identifikatzea ahalbidetzen du, baita pertsona dagoen testuingurua eta egoera zehatza arautzen duten arauak ezagutzea ere. Prozesu horrek geure burua kokatzeko eta gure portaera gauden testuingurura egokitzeko aukera ematen du. Pentsa dezagun hainbat egoeratan, adibidez, medikuaren kontsulta bat, zita bat bikotekidearekin, edo hotel baterako sarbidea. Egoera horietan guztietan rol bereiziak eta jarduteko arauak daude, eta horiek ezagutzeak jokabide egokitua izaten laguntzen digu.

Kogniziotik harago

 

Kognizio sozialaren konstruktua osatzen duten kontzeptuek gainditu egiten dute kognizio hutsa denaren esparrua. Egile batzuek kognizio sozialaren eremuan sartzen diren prozesu psikikoak Kantek proposatutako funtzionamendu mentalaren hiru mailetan biltzen dituzte: kognitiboak, afektiboak eta borondatezkoak. Multzo kognitiboak, mentalizazio sistema edo ToM ere esaten zaionak, besteen pentsamenduak inferitzeko gaitasunari egiten dio erreferentzia. Multzo afektiboak hirugarrenen sentimenduak jasotzeko eta haiekin enpatizatzeko aukera ematen du. Borondatezko prozesuei  dagokienez, portaera aktibatzen duten bulkadekin lotzen dira.

Zehatzago esanda, prozesu kognitiboak beste gizabanako batzuen sinesmen, balio, jokabide eta pentsamenduak abstraitzeko gaitasunarekin lotzen dira. Besteen egoera mentalak inferitzeko, ezinbestekoa da gaitasun kognitiboen partaidetza, horien artean lan memoria, memoria autobiografikoa, arreta, malgutasuna eta pentsamendu abstraktua.

Bigarren multzoak, afektiboak, norberaren eta beste gizabanako batzuen emozioak ezagutzeko aukera ematen du. Horretarako, hainbat prozesu behar dira, hala nola besteren eta norberaren emozioak identifikatzeko eta ezagutzeko trebetasuna, eta horiek identifikatzeko eta etiketatzeko  gaitasuna behar da. Gainera, trebakuntza emozionalak emozioak pentsatzeko moduan integratzeko aukera ematen, eta sentimenduek gure judizioetan eragitea ahalbidetzen du. Era berean, ulermen emozionalak aukera ematen du modu jakin batean sentitzeko dauden arrazoiak ulertzeko, emozio horiek zer pentsamendu sortzen dizkiguten jakiteko eta eragiten dizkiguten erreakzioez jabetzeko. Azkenik, maneiu emozionalak egoera jakin batzuen aurrean dugun erreakzio emozionala arautzen du, jokabide desegokiak saihesteko.

Borondatezko prozesuek, psikopatologia eta neuropsikologia garaikideak ahaztu dituen prozesu psikikoen azken multzo horrek, beren existentzia gogorarazten digute, apatia bezalako sindromeen bidez. Gizakiaren ekintzarako bulkadak beste animalia espezie batzuek ere partekatzen dituzte, adibidez, banakoen eta espeziearen biziraupenerako bulkada. Baina gizakia beste asmo batzuek ere bultza dezakete, adibidez, ezagutza bilatzeak, tresnak asmatzeak, existentziaren zentzuari buruzko galdera handiei erantzuteak edo edertasuna sortzeak berak.

Laburbilduz, kognizio sozialak interakzio sozialerako gaitzen gaituzten prozesu psikikoen multzoari egiten dio erreferentzia. Enpatia eta gogamenaren teoria arlo horretan posizio zentrala izan duten bi kontzeptu dira, nahiz eta azken urteetan aitortu den pertsonen arteko harremanak azaltzeko garaian hainbat prozesuk duten garrantzia, hala nola atribuzio estiloak, ezagutza emozionalak eta pertzepzio sozialak. Azken argitalpenek argi eta garbi irudikatutako bi mailatan (kognitiboa eta emozionala) antolatutako eredu batean integratzen dituzte prozesu horiek, eta, maiztasun txikiagoarekin, egile batzuek hirugarren maila bat ere deskribatzen dute (borondatezkoa). Gainera, kognizio sozialak horiek integratzeko ereduak eskatzen dituela aldarrikatzen dute.