Zer da malgutasun kognitiboa?

Egilea:

– Ane Martínez Oficialdegi, psikologoa, Neuropsikologia Masterreko ikaslea. Kalte Zerebraleko Zerbitzua, Aita Menni Ospitalea, Bilbo

– José Ignacio Quemada, psikiatra eta Kalte Zerebraleko Menni Sareko zuzendaria

Eguneroko lan klinikoan pertsona bat oso zurruna dela edo egokitzeko gai ez dela esaten dugunean, “malgutasun kognitiboa” esaten diogun gaitasun baten gabezia aipatzen ari gara. Informazio berria agertzen denean edo inguruko baldintzak aldatzen direnean pentsamendua eta portaera aldatzeko aukera ematen duen trebetasuna da. Aldez aurreko plan bat baztertzea edo aldatzea dakar, arazo bat hobeto konpontzeko edo helburu bat lortzeko. Malgutasun kognitiboa zer den eta hartutako kalte zerebral batek nola eragin diezaiokeen azaltzea da artikulu honen helburua.

Malgutasun kognitiboa zer den deskribatu aurretik, beharrezkoa da pauso bat atzera egitea eta prozesu kognitiboen mapan non integratzen den ulertzea. Orain arte, eredu teoriko askok funtzio kognitiboa funtzio exekutiboen (FE) barruan kokatzen dute, eta funtzio horiek giza portaera kudeatzea eta erregulatzea ahalbidetzen duten prozesu kognitiboen multzoa dira, egokitzeko eta helburu konplexuak lortzeko. Funtzio horiek hainbat trebetasun biltzen dituzte, hala nola helmugak formulatzea eta mantentzea, eman beharreko pausoen plangintza, inertzia desegokiak geldiarazteko kontrol inhibitzailea, laneko memoria, erabakiak hartzea eta baita malgutasun kognitiboa ere. Funtzio exekutiboak osatzen dituzten prozesu horiek modu koordinatuan eta beste prozesu kognitibo batzuekin estuki lotuta lan egiten dute, hala nola arretarekin edo memoriarekin.

Eguneroko bizitzak akatsak erakusten dizkigu funtzio exekutiboen hainbat osagaitan, eta sintoma desberdinak sortzen ditu: helmugatik distraitzea eta ezabatzea; plangintzako akatsak, behar diren denbora edo esfortzuak gaizki kalkulatzeagatik; helburu bat lortzeko aurrerabidean etenaldia eragiten duen inpultsibotasuna; edo zurruntasuna, ingurunean aldaketak gertatzen badira, plan jakin bat berrebaluatzen aldaketa horiek kontuan hartzea galarazten duena.

Zurruntasun kognitiboaren arrazoi posibleak

Azter ditzagun zehaztasun handiagoz zurruntasun kognitibo baten arrazoi posibleak. Egon daitekeen egoeretako bat da pertsonak plan bat diseinatuta izatea eta helburua buruan mantentzea, baina ingurunea monitorizatzeko eta etengabe berrebaluatzeko sistemak behar bezala ez funtzionatzea. Inguruneari gehiegizko arreta emateak distraitzea ekar lezakeen bezala (martxan dagoen ekintza etetea beste bat egiteko), inguruari arreta ez emateak edo lan memoriaren koktelean aldaketa horiek egiteko ezintasunak inoiz aldatzen ez den jokabide bat ekarriko du. Lan memoriaren funtzionamendu optimoak, azterketa eta erabakiak hartzen diren agertoki horrek, informazio berria sartzea ahalbidetuko duen porositatea eta informazio hori prozesatzeko behar besteko espazioa eskatzen du. Beraz, hainbat mekanismo kognitibok eragin dezakete jokabide zurruna, horien artean egonik inguruneko informazio berria ez sartzea, garaiz prozesatzeko ezintasuna, lan memoriaren gaitasuna murriztea edo informazioa prozesatzeko geldotasuna. Erabakiak hartzeko mekanismoak ere beharrezkoak dira, ezarritako plangintza mantentzearen edo aldatzearen alde onak eta txarrak baloratuz.

Disfuntzio exekutiboa duten pertsonen neuroirudiez egindako ikerketek iradokitzen dute kortex prefrontala, batez ere alboko aldea, zuzenean inplikatuta dagoela prozesu horiei euskarri neuronala emateko garaian. Baina ikerketa askok adierazten dute baita ere zurruntasun kognitiboa eta, oro har, disfuntzio exekutiboak aurki daitezkeela garuneko beste eremu batzuetan lesioak dituzten pazienteetan, esaterako, atzeko aldeetan eta egitura subkortikaletan, hala nola hipokanpoan, amigdalan eta gongoil basaletan. Baldintza neurologiko eta psikiatrikoen artean, zurruntasuna gaixotasun oso ezberdinetan aurkitzen dugu: Alzheimerren gaixotasuna, alboko esklerosi amiotrofikoa (AEA), nahasmendu obsesibo-konpultsiboa (NOK) edo autismoaren espektroko nahasmendua (AEN).

Neuropsikologia klinikoaren helburuen artean prozesu kognitiboen ereduak sortzea eta prozesu horiek ebaluatzeko tresnak edo ebaluazio testa garatzea dago. Malgutasun kognitiboaren ebaluazioari dagokionez, Hitz Jarioaren Testa, Trail Making Testa edota Wisconsingo Txartelen Sailkapen Testa erabil ditzakegu. Azken horretan, akats errepikakorrak gertatzen dira ebaluatutako subjektua aldez aurretik egokia izan zen baina aztertzaileak aldatu duen sailkapen arau bati atxikitzen zaionean. Hitz jarioaren testean kategoria semantiko edo fonologiko jakin bateko hitzak gogoratzeko gaitasuna baloratzen dugu, eta, aldi berean, dagoeneko igorritako hitzak jakiteko beharrezkoa den prozesatze abiaduraren eta lan memoriaren neurria ere lortzen dugu zeharka. TMT metodoak zorrotz aztertzen du lan memoria, konbinatu beharreko aplikazio arauak, abezedarioa eta serie numerikoak aldi berean buruan mantentzera behartzen baitu. Hor ere, informazioa prozesatzeko abiadura garrantzitsua da. Eguneroko inguruneetan, daitekeena da zurruntasuna burugogorkeriaren bidez edo jokabide temati edo estereotipatuen bidez adieraztea. Jokabide horiek pertsona batek, ingurunearen inguruabarrak aldatu badira ere, ekintza, pentsamendu edo estrategia bat errepikatzen jarraitzen duenean agertzen dira. Malgutasun kognitiboa murriztua duen pertsonak planak aldatzeko edo arazo berriak konpontzeko zailtasunak izan ditzake. Bere errutinak erabat zurrunak dira. Kasu horietan, jokabidearen zuzeneko behaketak sintoma identifikatzeko balio digu.

Amaitzeko, artikulu honetan malgutasun kognitiboari erreparatu diogu, ingurune dinamiko eta aldakor batera egokitzea ahalbidetzen duen funtzio exekutiboen barruan kokatu ohi diren prozesuetako bat dela ulertuta. Ebaluatzeko, eguneroko jokabidearen behaketak egiteko osagarri diren proba estandarizatuak ditugu. Malgutasun kognitiboak, alde batetik, helmugak eta ekintza plana mantentzearen eta, bestetik, aldatzeko ahalmenaren arteko oreka optimoa lortu behar duela proposatzen dugu. Jokabide malgu eta erabakitzaile batean prozesu kognitibo asko inplikatu behar dira, hala nola lan memoria, helmugen plangintza eta formulazioa, inhibizioa, prozesatzeko abiadura eta aurrez diseinatutako planak aldatzea.